Της Χριστίνας Ευτύχη* 03.05.2020

Τα τελευταία χρόνια, οι ρυθμοί με τους οποίους διαταράσσουμε τα οικοσυστήματα και οδηγούμε άλλα είδη σε εξαφάνιση είναι τόσο μεγάλοι που ούτε εμείς οι ίδιοι προλαβαίνουμε να προσαρμοστούμε στις συνεχείς περιβαλλοντικές αλλαγές που προκαλούμε. Η εκβιομηχάνιση, η αστικοποίηση, η αποψίλωση δασών και η εμπορία άγριων ζώων φέρνουν όλο και πιο κοντά τους ανθρώπους με είδη της άγριας πανίδας με τα οποία δεν έρχονταν σε επαφή παλαιότερα

Ο αγώνας της Κόκκινης Βασίλισσας είναι ένα περιστατικό από το βιβλίο του Λιούις Κάρολ «Η Αλίκη μέσα από τον καθρέφτη» που αποτελεί συνέχεια της «Αλίκης στη Χώρα των Θαυμάτων». Σ’ αυτό, η Κόκκινη Βασίλισσα (μια αναπαράσταση της βασίλισσας στο σκάκι) και η Αλίκη τρέχουν ασταμάτητα, ενώ όλα γύρω τους φαίνεται να μην αλλάζουν θέση. Η Κόκκινη Βασίλισσα εξηγεί στην Αλίκη πως στη χώρα της, προκειμένου να παραμείνει κανείς στην ίδια θέση, πρέπει να τρέχει αδιάκοπα.

Το περιστατικό αυτό έχει καθιερωθεί ως λογοτεχνική μεταφορά για να εξηγήσει μια από τις σημαντικότερες ιδέες στην εξελικτική βιολογία, γνωστή ως «Υπόθεση της Κόκκινης Βασίλισσας» (Red Queen Hypothesis). Η «Υπόθεση της Κόκκινης Βασίλισσας», όπως περιγράφηκε στις αρχές της δεκαετίας του ‘70 από τον εξελικτικό βιολόγο Λι Βαν Βέιλεν, αναφέρεται στον συνεχή εξελικτικό αγώνα επιβίωσης, στον οποίο βρίσκεται κάθε είδος λόγω της προσαρμογής του σε άλλα ανταγωνιστικά είδη με τα οποία συνεξελίσσεται. Αυτό το σχήμα περιγράφει και τη σχέση μας με τους παθογόνους μικροοργανισμούς (τους μικροοργανισμούς που μπορούν να προκαλέσουν νόσο). Τόσο εμείς όσο και οι παθογόνοι μικροοργανισμοί είμαστε καταδικασμένοι σε συνεχή αλλαγή και προσαρμογή, σε έναν διαρκή αγώνα δρόμου κατά τον οποίο κανείς δεν αποκτά μόνιμο προβάδισμα έναντι του άλλου. Ως εκ τούτου δεν είναι τυχαίο ότι το ανοσοποιητικό σύστημα αποτελεί ένα από τα ταχύτερα εξελισσόμενα συστήματα του οργανισμού μας, καθώς το βιολογικό μας γίγνεσθαι περιλαμβάνει συνεχή προσαρμογή έναντι πολλών διαφορετικών παθογόνων. Η έκθεσή μας σε μικρόβια αποτελεί ουσιαστικό μέρος της εξελικτικής μας ιστορίας. Η πολυπλοκότητα του ανοσοποιητικού συστήματος του ανθρώπου μπορεί να γίνει αντιληπτή μόνο σε σχέση με την ποικιλία των παθογόνων από τα οποία μας προστατεύει.

Ομως, παρότι γνωρίζουμε ότι υπάρχει πρωτοφανής ποικιλομορφία παθογόνων στη φύση, υπάρχει σημαντική αβεβαιότητα ως προς την ικανότητά μας να προβλέψουμε πότε, πού και πώς αναδύονται νέα παθογόνα που μπορούν να προκαλέσουν νόσο. Σε αναγνώριση αυτού του γεγονότος (κι έχοντας υπόψη του τις προηγούμενες επιδημίες Εμπολα και SARS), το 2018, ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας (ΠΟΥ) συμπεριέλαβε στον κατάλογο των ασθενειών που απαιτούν άμεση προσοχή με κίνδυνο διεθνούς εξάπλωσης την ασθένεια Χ – ορίζοντας ως Χ μια απροσδιόριστη ασθένεια. Με τον τρόπο αυτό ο ΠΟΥ ήθελε να καταστήσει γνωστό ότι ανά πάσα στιγμή θα μπορούσε να προκληθεί μια σοβαρή επιδημία από ένα νέο αναδυόμενο παθογόνο, άγνωστο επί του παρόντος, κι ότι θα πρέπει να είμαστε σε ετοιμότητα.

Ο εξελικτικός αγώνας επιβίωσης ανάμεσα σε εμάς και τους παθογόνους μικροοργανισμούς λαμβάνει χώρα σε ένα διαρκώς μεταβαλλόμενο περιβάλλον, στο οποίο αμφότεροι πρέπει να προσαρμοζόμαστε. Σε μεγάλο βαθμό, όμως, οι αλλαγές του περιβάλλοντος είναι απόρροια της δικής μας επέμβασης. Ο άνθρωπος κατέχει ξεχωριστή θέση ανάμεσα στα έμβια όντα. Εχοντας καταλάβει τεράστιο μέρος της γήινης σφαίρας, πολύ μεγαλύτερο από ό,τι θα περίμενε κανείς να του αναλογεί σύμφωνα με το μέγεθός του, έχει υπό τον έλεγχό του τη ροή μεγάλου μέρους ενέργειας και πρώτων υλών, ενώ συνεχίζει ανενόχλητος να επεκτείνει την κυριαρχία του στη Γη εις βάρος των υπόλοιπων 8,7 εκατομμυρίων ειδών με τα οποία μοιράζεται τον πλανήτη. Διαγράφεται έτσι ένας κύκλος αυτοαναφορικότητας, όπου οι συνθήκες στις οποίες πρέπει να προσαρμοζόμαστε προκειμένου να επιβιώσουμε καθορίζονται από τον τρόπο με τον οποίο επεμβαίνουμε στο περιβάλλον μας. Οι επιπτώσεις αυτής της επέμβασης διαβάζονται στη σημερινή πανδημία COVID-19.

Η ασθένεια COVID-19 πρωτοεμφανίστηκε στην πόλη Γουχάν, πρωτεύουσα της κινεζικής επαρχίας Χουμπέι. Ο ιός SARS-CoV-2 που την προκαλεί ανήκει στην οικογένεια των κορονοϊών -όπως και οι ιοί που προκάλεσαν τις παλαιότερες επιδημίες SARS (2002) και MERS (2012)- οι οποίοι έχουν ασυνήθιστα υψηλή ικανότητα να διαπερνούν τα όρια των ειδών, μεταπηδώντας εύκολα από ένα είδος σε άλλο. Επειδή πολλά από τα πρώτα κρούσματα συνδέθηκαν με μια αγορά θαλασσινών στην οποία πωλούνταν και άγρια ζώα, υπάρχει η υποψία ότι αυτή αποτέλεσε την αρχική εστία μόλυνσης και ότι ο ιός μεταδόθηκε στον άνθρωπο έπειτα από επαφή με μολυσμένο ζώο. Ισως είναι σημαντικό να έχουμε υπόψη μας επίσης ότι τις τελευταίες δεκαετίες η επαρχία Χουμπέι έχει εξελιχθεί σε σημαντικό βιομηχανικό κέντρο. Η πόλη Γουχάν, έχοντας εξαπλωθεί γεωγραφικά, κατέλαβε μεγάλο μέρος του φυσικού περιβάλλοντος, διαταράσσοντας αμέτρητους οικοτόπους και υποχρεώνοντας τους κατοίκους από τα τριγύρω χωριά να μετακινηθούν στην πόλη. Η εκδίωξη αγροτών από τις φάρμες τους είχε ως αποτέλεσμα τον μετασχηματισμό ατομικών και τοπικών μοντέλων γεωργίας και κτηνοτροφίας σε πιο βιομηχανικά μοντέλα.

Αν και η αιτία της εμφάνισης του SARS-CoV-2 δεν έχει διευκρινιστεί ακόμη, συγκριτικές μελέτες εντόπισαν κορονοϊούς που παρουσιάζουν μεγάλο βαθμό ομοιότητας με τον SARS-CoV-2 σε νυχτερίδες και παγκολίνους. Παρότι είναι γνωστό ότι οι νυχτερίδες αποτελούν δεξαμενή κορονοϊών, ο ακριβής ρόλος που έπαιξαν στην προέλευση του SARS-CoV-2 δεν έχει διασαφηνιστεί. Επιπλέον, θεωρείται πιθανό να υπήρξε και ένα άλλο είδος θηλαστικού που έπαιξε ρόλο ενδιάμεσου ξενιστή, από τον οποίο ο ιός μεταπήδησε στον άνθρωπο. Επιστήμονες από το Κλινικό Κέντρο Δημόσιας Υγείας της Σανγκάης που εμπλέκονται στις μελέτες αυτές αναφέρουν σε σχετικό άρθρο (στις 16 Απριλίου στο Cell) ότι απαιτείται εκτενέστερη δειγματοληψία ζώων που έρχονται σε επαφή με ανθρώπινους πληθυσμούς, προκειμένου να προσδιοριστούν οι πιο πιθανές οδοί εμφάνισης του ιού στους ανθρώπους. Επιπλέον, όπως συμπληρώνουν, καθώς δεν σχετίζονταν όλες οι αρχικές περιπτώσεις με την αγορά θαλασσινών, είναι πιθανόν η ιστορία της προέλευσης του ιού να είναι πιο πολύπλοκη απ’ ό,τι είχε υπολογιστεί αρχικά.

Η COVID-19 είναι η πρώτη ασθένεια που εμπίπτει στην κατηγορία Χ και δεν είναι τυχαίο ότι ολοένα και μεγαλύτερος αριθμός επιστημόνων τη συνδέει με τον τρόπο με τον οποίο αλληλεπιδρούμε με το περιβάλλον μας. Επιπρόσθετα, και άλλες πρόσφατες ασθένειες, όπως το σοβαρό οξύ αναπνευστικό σύνδρομο (SARS) και το αναπνευστικό σύνδρομο Μέσης Ανατολής (MERS), που προκλήθηκαν επίσης από κορονοϊούς, φαίνεται να ακολούθησαν αντίστοιχη τροχιά μετάδοσης από ζώα σε ανθρώπους, ενώ εκτιμάται ότι και στις δύο περιπτώσεις οι νυχτερίδες αποτέλεσαν την αρχική πηγή μόλυνσης. Σύμφωνα με τα επιστημονικά δεδομένα, ο ιός SARS-CoV μεταπήδησε στον άνθρωπο από μολυσμένες μοσχογαλές στην Κίνα, ενώ ο MERS-CoV προήλθε από μολυσμένες καμήλες στη Σαουδική Αραβία. Το Αμερικανικό Κέντρο Ελέγχου και Πρόληψης Νοσημάτων (CDC) εκτιμά ότι οι τρεις στις τέσσερις νεοεμφανιζόμενες μολυσματικές ασθένειες προέρχονται από την επαφή των ανθρώπων με ζώα.

Τα τελευταία χρόνια, οι ρυθμοί με τους οποίους διαταράσσουμε τα οικοσυστήματα και οδηγούμε άλλα είδη σε εξαφάνιση είναι τόσο μεγάλοι που ούτε εμείς οι ίδιοι προλαβαίνουμε να προσαρμοστούμε στις συνεχείς περιβαλλοντικές αλλαγές που προκαλούμε. Η εκβιομηχάνιση, η αστικοποίηση, η αποψίλωση δασών και η εμπορία άγριων ζώων φέρνουν όλο και πιο κοντά τους ανθρώπους με είδη της άγριας πανίδας με τα οποία δεν έρχονταν σε επαφή παλαιότερα. Διαταράσσονται έτσι οι αλληλεπιδράσεις των μικροοργανισμών με τους ξενιστές τους και ανοίγονται, για τους πρώτους, νέες δυνατότητες προσαρμογής μέσα από νέες αλυσίδες μετάδοσης. Επιπλέον, έρευνες δείχνουν ότι οι αλόγιστες καταστροφές που προκαλούμε στα οικοσυστήματα και η επακόλουθη μείωση της βιοποικιλότητας ευνοούν την εξάπλωση ειδών όπως τα τρωκτικά ή μερικά είδη νυχτερίδων, που αποτελούν δεξαμενές μικροβίων και είναι πιθανότερο να μεταδώσουν νέες ασθένειες σε άλλα ζώα και στον άνθρωπο. Παραμένουμε έτσι εκτεθειμένοι καθώς η βιολογική μας υπόσταση δεν είναι ικανή να προσαρμοστεί στους πολιτισμικούς ρυθμούς εξέλιξής μας. Ισως τελικά η ανθρώπινη «πρόοδος», όπως την αντιλαμβάνονται σήμερα οι αναπτυγμένες χώρες, να επιβάλλει έναν εξαντλητικό αγώνα επιβίωσης, από τον οποίο όλοι βγαίνουμε χαμένοι, ριψοκινδυνεύοντας να μην καταφέρουμε καν να παραμείνουμε στις θέσεις μας.

Η σημερινή πανδημία είναι μια παγκόσμια τραγωδία. Είναι επίσης μια ευκαιρία να ξεφύγουμε από την ψευδαίσθηση παντοδυναμίας που μας διακατέχει ως είδος και να επαναπροσδιορίσουμε την ιδεολογία της «προόδου» που μας διαμόρφωνε όλα αυτά τα χρόνια. Να συνειδητοποιήσουμε πως στον κόσμο μας, τον κόσμο της Κόκκινης Βασίλισσας, κάθε βήμα προόδου στον πολιτισμό μας συνοδεύεται από μια αλυσίδα μεταβολών στα έμβια και άβια συστήματα με τα οποία αλληλεπιδρούμε, τις συνέπειες των οποίων αδυνατούμε να εκτιμήσουμε και να ελέγξουμε πλήρως. Μας υπενθυμίζει ότι δεν είμαστε τοποθετημένοι απέναντι απ’ το περιβάλλον αλλά είμαστε μέρος του κι ότι είναι σημαντικό τα βήματα αυτά να γίνονται με μέτρο, έχοντας συναίσθηση των ορίων των γνώσεών μας και σεβόμενοι τα όρια των άλλων όντων στον πλανήτη, τα οποία επηρεάζουμε κι από τα οποία εξαρτόμαστε με τρόπους όχι πάντα εμφανείς και αισθητούς. Είναι ο μόνος τρόπος να παραμείνουμε στη θέση μας. Οπως χαρακτηριστικά έχει αναφέρει στο παρελθόν ο Γάλλος φιλόσοφος Μπρούνο Λατούρ, ο τρόπος με τον οποίο αλληλεπιδρούμε με το ευρύτερο περιβάλλον μας δεν αποτελεί πια οικολογικό ζήτημα αλλά ζήτημα πολιτισμού και ίσως, στην πραγματικότητα που ζούμε σήμερα, ζήτημα επιβίωσης.

* Χημικός, βιολόγος, επιστημονική συγγραφέας