Κλιματική αλλαγή: η μεγαλύτερη απειλή για την υγεία τον 21ο αιώνα

Η κλιματική αλλαγή βλάπτει την υγεία των ανθρώπων, καθώς ολοένα και περισσότεροι υποφέρουν από την υπερθέρμανση και ατμοσφαιρική ρύπανση (θερμοπληξία, αναπνευστικές και άλλες νόσοι), αλλά και από ασθένειες που μεταδίδονται γενικότερα από τα ζώα στον άνθρωπο (ζωονόσοι).

ΑΤΜΟΣΦΑΙΡΙΚΗ ΡΥΠΑΝΣΗ

Ο ΟΗΕ καλεί τις κυβερνήσεις να εκπληρώσουν τους φιλόδοξους στόχους για τη μείωση των εκπομπών των αερίων που προκαλούν το φαινόμενο του θερμοκηπίου, σημειώνοντας ότι ένα εκατομμύριο ζωές θα μπορούσαν να σώζονται ετησίως μόνο μέσω της μείωσης της ατμοσφαιρικής ρύπανσης. Παρ’όλα αυτά, λιγότερο από το 1% της διεθνούς χρηματοδότησης για το κλίμα διατίθεται στον τομέα της υγείας.

Οι θερμοκρασίες παγκοσμίως μπορεί να αυξηθούν ραγδαία αυτόν τον αιώνα με «ευρείες και καταστροφικές» συνέπειες μετά τα επίπεδα ρεκόρ στα οποία έφτασαν οι εκπομπές των αερίων που προκαλούν το φαινόμενο του θερμοκηπίου. Αν δεν μειώσουμε τις εκπομπές άνθρακα, θα συνεχίσουμε να υπονομεύουμε τα αποθέματά μας σε τρόφιμα, σε νερό, αλλά και την ποιότητα του αέρα που αναπνέουμε. Οι ίδιες αιτίες που προκαλούν την ατμοσφαιρική ρύπανση, είναι αυτές που προκαλούν και την κλιματική αλλαγή. Έχει καταγραφεί δε, ότι περίπου τα 2/3 της έκθεσης στην ατμοσφαιρική ρύπανση σε εξωτερικούς χώρους οφείλονται στην καύση ορυκτών καυσίμων.  Ο Παγκόσμιος Μετεωρολογικός Οργανισμός (WMO) επιβεβαιώνει ότι η τελευταία δεκαετία υπήρξε η θερμότερη όλων των εποχών. Σε μια δραματική υπενθύμιση των αλλαγών αναφέρεται ότι η συγκέντρωση CO2 έφθασε στο ρεκόρ των 407,8 ppm το 2018 και ανέβηκε περισσότερο το 2019, στα υψηλότερα επίπεδα εδώ και εκατομμύρια χρόνια (σημ: πριν λίγα χρόνια, τα 400 ppm  αντιμετωπίζονταν ως σημείο καμπής για το κλίμα).

Η κλιματική αλλαγή απειλεί ευθέως όλες τις βασικές παραμέτρους της καλής υγείας: τον αέρα, το νερό και την τροφική αλυσίδα. Υπολογίζεται ότι στην Ελλάδα 8.327 άνθρωποι χάνουν κάθε χρόνο τη ζωή τους, από παθήσεις που σχετίζονται με την ατμοσφαιρική ρύπανση, ενώ παγκοσμίως το νούμερο αυτό φτάνει τα 7.000.000. Θα πρέπει να δοθεί μεγαλύτερη έμφαση στη φιλική προς το περιβάλλον ενέργεια, ακόμα και στις φτωχότερες περιοχές του πλανήτη, καθώς το θέμα «κλιματική αλλαγή και υγεία» δεν αφορά μόνον τις βιομηχανικές χώρες.  Οι δύο μεγαλύτεροι ρυπαντές είναι  η Κίνα (27% των παγκόσμιων ρύπων) και οι Ηνωμένες Πολιτείες (15%).  Η Ευρωπαϊκή Ένωση, καταλαμβάνει την τρίτη θέση με 10% των παγκόσμιων ρύπων. Η Ελλάδα, στην 47η θέση στον κατάλογο εκπομπών από την καύση ορυκτών καυσίμων, το 2017 εξέπεμψε 76 εκατομμύρια τόνους CO₂.

Εάν δεν ληφθούν κατάλληλα μέτρα, η κλιματική αλλαγή θα επηρεάσει:

• Την ποσότητα και ποιότητα του νερού: έως το 2050 θα διπλασιαστεί ο πληθυσμός που ζει σε συνθήκες λειψυδρίας
• Την ασφάλεια τροφίμων: σε μερικές αφρικανικές χώρες, οι καλλιέργειες σιτηρών που αρδεύονται από όμβρια ύδατα, θα πέσουν στο μισό
• Το ποσοστό των μολύνσεων: ο αυξανόμενος πληθυσμός που κινδυνεύει από ελονοσία στην Αφρική θα είναι 170 εκατομ. το 2030 και πιθανόν 2 δις το 2080.
• Τα κύματα καύσωνα, που μπορούν να προκαλέσουν το θάνατο χιλιάδων ανθρώπων (το κύμα καύσωνα στην Ευρώπη το 2003, ευθύνεται για το θάνατο 70.000 ανθρώπων).
• Τη μετάδοση μολυσματικών ασθενειών στις χώρες του βορείου ημισφαιρίου. Μια από τις σημαντικότερες μολυσματικές ασθένειες παγκοσμίως είναι η ελονοσία, η οποία στοιχίζει ετησίως τη ζωή σε 600.000 ανθρώπους. Ενώ μέχρι πρότινος αυτές αφορούσαν ως επί το πλείστον τις τροπικές χώρες, σήμερα έχουν αρχίσει να κάνουν την εμφάνισή τους και στην Ευρώπη.

Υπολογίζεται ότι περίπου 5,5 εκατομμύρια Έλληνες, που ζουν στις 25 μεγαλύτερες πόλεις της χώρας θα αντιμετωπίσουν πρόσθετο θερμικό στρες, λόγω της αύξησης της θερμοκρασίας και η υγεία εκατομμυρίων Ελλήνων > 65 ετών, θα απειληθεί από την ταχεία αύξηση της θερμοκρασίας.

Μία από τις λύσεις που φαίνεται να κερδίζουν έδαφος για την αντιμετώπιση προβλημάτων υγείας λόγω κλιματικής αλλαγής, είναι οι εγκαταστάσεις έγκαιρης προειδοποίησης, οι οποίες ενημερώνουν άμεσα τους ανθρώπους όταν οι θερμοκρασίες ανεβαίνουν επικίνδυνα προκειμένου αυτοί να μεταφέρονται άμεσα σε κλιματιζόμενους χώρους. Σε ορισμένες περιοχές του πλανήτη μάλιστα δεν αποκλείεται η μέση θερμοκρασία να ανέβει τόσο πολύ, που θα είναι πλέον αδύνατο να κατοικούνται. Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας τονίζει ότι είναι επιτακτική η ανάγκη λήψης άμεσων μέτρων.

ΠΑΝΔΗΜΙΑ COVID 19 και ΚΛΙΜΑΤΙΚΗ ΑΛΛΑΓΗ

Οι σοβαρότατες επιπτώσεις της πρόσφατα εμφανιζόμενης πανδημίας στις ζωές των ανθρώπων παγκοσμίως και με δεδομένο ότι πολλοί ειδικοί πιστεύουν ότι η κλιματική αλλαγή σε συνδυασμό με άλλες περιβαλλοντικές διαταραχές θα διευκολύνουν την ανάπτυξη περισσότερων εντελώς νέων λοιμωδών στελεχών όπως ο COVID-19, καθιστούν άμεσο το συσχετισμό της κλιματικής αλλαγής με τη μετάδοση και την εξάπλωση των λοιμωδών νοσημάτων.

Η άνοδος της θερμοκρασίας του πλανήτη μας σε συνδυασμό με την όλο και πιο συχνή εμφάνιση ακραίων καιρικών φαινομένων, προκαλούν αλλαγές στην εποχικότητα, τη γεωγραφία και την ένταση της εκδήλωσης λοιμωδών νοσημάτων. Οι πλημμύρες και η διαχείριση των νερών που προέρχονται από αυτές διευκολύνουν τη μεταφορά και την εξάπλωση μολυσματικών παραγόντων, ενώ η αύξηση της θερμοκρασίας και της υγρασίας επηρεάζουν την ανάπτυξη, την επιβίωση και την εξάπλωση όχι μόνο των παθογόνων αλλά και των φορέων τους. Έτσι, η εξάπλωση εντόμων όπως τα κουνούπια που αποτελούν φορείς σοβαρών νόσων όπως η ελονοσία, ο Δάγκειος πυρετός και ο ιός του Δυτικού Νείλου, θα μετατοπιστεί προς περιοχές του πλανήτη που σήμερα είναι ψυχρότερες (π.χ. ο ιός του Δυτικού Νείλου, εμφανίστηκε για πρώτη φορά στο δυτικό ημισφαίριο, στη Νέα Υόρκη, μετά από μία παρατεταμένη περίοδο υψηλών θερμοκρασιών ακολουθούμενη από έντονες βροχοπτώσεις το 1999).

Σύμφωνα με στοιχεία (United States Agency for International Development), περίπου το 75% όλων των νέων αναδυόμενων αλλά και επανα-αναδυόμενων λοιμωδών νόσων προέρχονται από τα ζώα (SARS, H5N1 νόσο των πουλερικών, Η1Ν1 ιός της γρίπης). Όλο και περισσότερα ζώα που για πολλά χρόνια ήταν φορείς των νόσων χωρίς να μολύνουν τον άνθρωπο, αλλάζουν τη συμπεριφορά τους και μεταναστεύουν σε νέες περιοχές λόγω της κλιματικής αλλαγής.  To γεγονός αυτό, σε συνδυασμό με την αναζήτηση του ανθρώπου για εναλλακτικές πηγές τροφής για την κάλυψη των αναγκών του, αυξάνουν τις πιθανότητες να έρθουν σε επαφή οι άνθρωποι με ζώα φορείς και έτσι να μολυνθούν. Εδώ αξίζει να σημειωθεί ότι η άμεση παρέμβαση του ανθρώπου στο περιβάλλον, όπως για παράδειγμα η αποψίλωση των δασών του Αμαζονίου, αποτελεί έναν επιπλέον παράγοντα που όχι μόνο προκαλεί μείωση της βιοποικιλότητας, αλλά επίσης αναγκάζει πολλά ζώα πιθανούς φορείς στην εξεύρεση νέων φυσικών ενδιαιτημάτων, εξωθώντας τα έτσι πλησιέστερα σε κατοικημένες περιοχές. Χαρακτηριστικά αναφέρεται ότι η επιδημία του ιού του Ebola στην Αφρική έχει συσχετιστεί άμεσα με την κατανάλωση κρέατος άγριων ζώων φορέων, όπως η νυχτερίδα.

Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας αναφέρει πώς τα μοντέλα μετάδοσης λοιμωδών νοσημάτων θα μεταβληθούν ως συνέπεια της κλιματικής αλλαγής.

ΠΑΝΔΗΜΙΑ και ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ ΤΩΝ ΟΙΚΟΣΥΣΤΗΜΑΤΩΝ

Μέσω ερευνών που πραγματοποιούνται, αποτυπώνεται η σύνδεση ανάμεσα στην ανθρωπογενή υποβάθμιση της φύσης (π.χ. παράνομη εμπορία και διακίνηση άγριων ζώων, καταστροφή οικοσυστημάτων) και στην άνοδο των πανδημιών. Παρατηρείται πως όλες είχαν κάτι κοινό: όλες ήταν ζωονόσοι, δηλαδή ασθένειες που μεταδόθηκαν στον άνθρωπο από κάποιο ζώο, και μάλιστα αρκετές συνδέονται εντέλει με την υπερεκμετάλλευση της φύσης από ανθρωπογενείς δραστηριότητες, οι οποίες και τελικά βρίσκονται πίσω από την εμφάνιση και εξάπλωση νέων ασθενειών. Μάλιστα, πάνω από 200 ζωονόσοι καταγράφονται διεθνώς και αρκετές έχουν σχετιστεί με περιβαλλοντική υποβάθμιση ή αλλαγή.

Εδώ και 3,8 δισεκατομμύρια χρόνια, οι ιοί, τα βακτήρια και άλλοι μικροοργανισμοί παίζουν καθοριστικό ρόλο για τη ζωή στη Γη. Στη συντριπτική τους πλειονότητα είναι οργανισμοί απολύτως αβλαβείς και συχνά ζωτικής σημασίας για την ισορροπία των οικοσυστημάτων, αλλά και την ανθρώπινη υγεία. Όμως, δραστηριότητες, όπως η κατανάλωση και η παράνομη διακίνηση και εμπορία άγριων ζώων πολλαπλασιάζουν τις πιθανότητες, όχι μόνο εμφάνισης νέων παθογόνων παραγόντων, αλλά και μετάδοσής τους στον άνθρωπο. Η αιχμαλωσία άγριων ζώων ή η εκτροφή τους σε αιχμαλωσία με σκοπό την εμπορία τους, μια συχνά παράνομη και μη ελεγχόμενη δραστηριότητα, δημιουργεί συνθήκες που διευκολύνουν την ανάπτυξη παλαιών και νέων ζωονόσων και μπορεί να συμβάλει καθοριστικά στην εμφάνιση πανδημιών, με ανυπολόγιστες επιπτώσεις για την υγεία, την κοινωνία και την οικονομία, όχι μόνο σε εθνικό, αλλά και σε παγκόσμιο επίπεδο.

Αντίστοιχα, τα φυσικά οικοσυστήματα είναι ζωτικής σημασίας για την υποστήριξη κάθε μορφής ζωής στον πλανήτη, και ως εκ τούτου, η υποβάθμιση ή η καταστροφή τους θέτουν την υγεία και την ευημερία του ανθρώπου σε άμεσο κίνδυνο, καθώς διευκολύνουν την ανάπτυξη και διάδοση νέων μολυσματικών ασθενειών. Οι ανθρώπινες δραστηριότητες έχουν προκαλέσει κατακλυσμιαίες αλλαγές στον πλανήτη μας. Υπολογίζεται, μάλιστα, πως έχουν προκαλέσει αλλοίωση στα 3/4 της χερσαίας έκτασης του πλανήτη και στα 2/3 των ωκεανών, φέρνοντας την άγρια ζωή σε στενότερη επαφή με τον άνθρωπο, και διευκολύνοντας, με αυτόν τον τρόπο, τη μετάδοση ασθενειών.

Γίνεται σαφές πως η προστασία και αποκατάσταση των φυσικών οικοσυστημάτων είναι καθοριστικής σημασίας, προκειμένου να αποφύγουμε στο μέλλον παρόμοιους κινδύνους για την ανθρώπινη υγεία. Με άλλα λόγια, η υγεία του ανθρώπου συνδέεται στενά με την υγεία των άλλων ειδών που ζουν στον πλανήτη, αλλά και συνολικά με την υγεία του περιβάλλοντος.

Στο πλαίσιο αυτό, το WWF καλεί τις κυβερνήσεις να υπογράψουν μια «Νέα Συμφωνία για τη Φύση και τον Άνθρωπο», μια παγκόσμια δεσμευτική συμφωνία προκειμένου:

-να μειωθεί κατά 50% το αποτύπωμα των ανθρώπινων δραστηριοτήτων στη φύση

-να σταματήσει η απώλεια φυσικών οικοτόπων

-να σταματήσει η απώλεια βιοποικιλότητας.

ΠΑΝΔΗΜΙΑ και ΑΤΜΟΣΦΑΙΡΙΚΗ ΡΥΠΑΝΣΗ

Σύμφωνα με καταγραφές, οι ασθενείς με τη νόσο Covid-19, που ζούσαν σε περιοχές με αυξημένα επίπεδα ατμοσφαιρικής ρύπανσης πριν το ξέσπασμα της πανδημίας, κινδυνεύουν περισσότερο να πεθάνουν από τη λοίμωξη, σε σχέση με όσους ζουν σε περιοχές με πιο καθαρό περιβάλλον. Αυτό αναφέρει αμερικανική επιστημονική μελέτη του Harvard, η πρώτη που κάνει αυτή τη συσχέτιση. Η μελέτη εξετάζει σε βάθος 17 ετών, τη σχέση μεταξύ μακροχρόνιας έκθεσης σε ατμοσφαιρική ρύπανση μικρών σωματιδίων (PM2,5) – από καύσιμα αυτοκινήτων, διυλιστηρίων και σταθμών παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας – και τον κίνδυνο θανάτου από το COVID-19 στις ΗΠΑ.  Για την έρευνα εξετάστηκαν 3.080 κομητείες, συγκρίνοντας τα επίπεδα της ρύπανσης του αέρα από μικροσωματίδια (ΡΜ2,5) με τον αριθμό των θανάτων από κορονοϊό για κάθε περιοχή. Οι ερευνητές διαπίστωσαν ότι η μικρή αύξηση της μακροχρόνιας έκθεσης σε PM2,5 οδηγεί σε μεγάλη αύξηση του ποσοστού θανάτων από COVID-19, λαμβάνοντας υπόψιν τον πληθυσμό, τις καιρικές συνθήκες, και τις κοινωνικοοικονομικές μεταβλητές όπως η παχυσαρκία και το κάπνισμα.  Τα ευρήματα της μελέτης δείχνουν ότι η μακρόχρονη έκθεση στη ρύπανση του αέρα αυξάνει το κίνδυνο για μια πιο σοβαρή έκβαση της νόσου Covid-19. Oι πόλεις και οι περιοχές με αυξημένη χρόνια ρύπανση, θα είναι αυτές που θα έχουν υψηλότερο αριθμό νοσηλευομένων,  και μεγαλύτερο αριθμό θανάτων.

Τα μικροσωματίδια ΡΜ2,5 (με διάμετρο έως 2,5 εκατομμυριοστά του μέτρου), προέρχονται από τις εξατμίσεις των οχημάτων, τα εργοστάσια, τα τζάκια κ.α. Η είσοδος τους στον οργανισμό ευνοεί την πρόκληση φλεγμονής και βλαβών στους πνεύμονες, αλλά και σε άλλα όργανα, εξασθενώντας γενικότερα την άμυνα του οργανισμού και τη δύναμη του να καταπολεμά παθογόνους μικροοργανισμούς. Η ρύπανση του αέρα έχει συσχετιστεί με αυξημένο κίνδυνο για καρκίνο των πνευμόνων, εμφράγματα και καρδιοπάθειες, εγκεφαλικά και πρόωρο θάνατο από διάφορες αιτίες.

Σύμφωνα και με προγενέστερες έρευνες, η ρύπανση καθιστά τους ιούς πιο θανατηφόρους. Έρευνα σε θύματα της νόσου SARS το 2003 είχε καταλήξει ότι ήταν διπλάσια η πιθανότητα να πεθάνει ένας ασθενής που ζούσε σε περιοχή επιβαρυμένη από ρύπανση.

Καταλήγουμε λοιπόν στο συμπέρασμα πως πρόκειται για τους αλληλένδετους κρίκους της ίδιας αλυσίδας: η πανδημία επηρεάζεται (ατμοσφαρική ρύπανση) αλλά και επηρεάζει το περιβάλλον (χρήση περισσότερων αναλωσίμων όπως μάσκες, γάντια, χημικά των τεστ κλπ). Ακολούθως, όσο περισσότερη η ρύπανση, τόσο μεγαλύτερη η θερμοκρασία, τόσο πιο δύσκολο για τα ζώα να επιβιώσουν και μεταναστεύουν τόσο πιο κοντά στον άνθρωπο για τροφή, με συνεπαγόμενες όλες τις πρόσφατες ζωονόσους, από τις οποίες προσπαθούμε να προστατευθούμε με κάθε τρόπο.

Παρακάτω μπορείτε να βρείτε ενδιαφέροντες συνδέσμους πληροφόρησης, για την συσχέτιση επιδημιών και κλιματικής αλλαγής.

1. What could warming mean for pathogens like Coronavirus? by Chelsea Harvey, Scientific American March 9, 2020. https://www.scientificamerican.com/article/what-could-warming-mean-for-pathogens-like-coronavirus/ 
2. How Climate Change is Exacerbating the Spread of Disease by Renee Cho. State of the Planet. Earth Institute, Columbia University, 2014. https://blogs.ei.columbia.edu/2014/09/04/how-climate-change-is-exacerbating-the-spread-of-disease/ 
3. How does climate change affect disease? by Rob Jordan, Stanford Woods Institute for the Environment, 2019. https://earth.stanford.edu/news/how-does-climate-change-affect-disease#gs.z7q8m9
4. Deforestation and threats to the biodiversity of Amazonia. IC Vieira et al. Braz. J.Biol.68, 949-956, 2008. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/19197467
5. Climate change and infectious diseases, World Health Organization 2020 https://www.who.int/globalchange/summary/en/index5.html
6. https://www.cnbc.com/2020/03/13/coronavirus-could-weaken-climate-change-action-hit-clean-energy.html
7. https://projects.iq.harvard.edu/covid-pm