Η Κρήτη, το 13ο αυτόνομο Υδατικό Διαμέρισμα της Ελλάδας, με την κωδική ονομασία EL13, περιλαμβάνει 91 υπόγεια υδατικά συστήματα. Από αυτά, τα 81 εμφανίζουν καλή ποσοτική κατάσταση και τα 82 καλή ποιοτική κατάσταση. Σύμφωνα με την οδηγία 2000/60/ΕΚ της Ευρωπαϊκής Ένωσης για τη διαχείριση του περιβάλλοντος και των οικοσυστημάτων, έχει εκπονηθεί Σχέδιο Διαχείρισης που περιλαμβάνει όλες τις δράσεις και τις ενέργειες που απαιτούνται για την προστασία των εσωτερικών επιφανειακών, των μεταβατικών, των παράκτιων και των υπόγειων υδατικών συστημάτων.  Υπάρχει επίσης, Εγκεκριμένη Στρατηγική Μελέτη περιβαλλοντικών επιπτώσεων του σχεδίου διαχείρισης των λεκανών απορροής ποταμών του υδατικού διαμερίσματος Κρήτης

Το Υδατικό Διαμέρισμα Κρήτης αποτελείται από 3 λεκάνες απορροής, με τα εξής φυσικά χαρακτηριστικά

Σε γενικές γραμμές, το ετήσιο υδρολογικό ισοζύγιο της Κρήτης, ανάλογα με το αν αναφερόμαστε σε υγρό, κανονικό, ή ξηρό υδρολογικό έτος, κατανέμεται γεωγραφικά ως εξής (σε χιλιοστά βροχής mm)

Αναλυτικότερα, ανάλογα με την εισερχόμενες και εξερχόμενες ποσότητες νερού και την κατανομή ποσοτήτων στο Υδρολογικό Έτος, μπορεί να γίνει ακόμα μία θεώρηση για τον όγκο νερού στο σύνολο της έκτασης της Κρήτης:

Σε κάθε περίπτωση, ανάλογα και με τις υδρογεωλογικές ενότητες, σε ένα κανονικό υδρολογικό έτος:
• το νερό κατεισδύει κατά 28% προς τους υπόγειους υδροφόρους ορίζοντες,
• η επιφανειακή απορροή καταλαμβάνει ένα 10% του ισοζυγίου, ενώ
• η εξατμισιδιαπνοή το 62%

Αυτό εξαρτάται κυρίως και από την υδροπερατότητα των γεωλογικών σχηματισμών. Καρστικοί σχηματισμοί (ασβεστόλιθοι) ευνοούν την κατείσδυση και τον εμπλουτισμό των υπόγειων υδροφορέων, ενώ οι υδροφορίες σε αργιλικά – λεπτόκοκκα ή αδιαπέρατα φυλλιτικά υλικά, ευνοούν την επιφανειακή απορροή. Το υδατικό δυναμικό που αναπτύσσεται εντός των σχηματισμών του Υδατικού Διαμερίσματος Κρήτης, φαίνεται στον παρακάτω Πίνακα.

ΥΔΑΤΙΚΟ ΔΥΝΑΜΙΚΟ ΥΔΡΟΓΕΩΛΟΓΙΚΩΝ ΕΝΟΤΗΤΩΝ ΚΡΗΤΗΣ

Η έκταση που αναλογεί στο σύνολο των υδρογεωλογικών ενοτήτων ανέρχεται σε 6.303 km2 από τα 8.336 km2 που είναι η συνολική έκταση της Κρήτης. Τα 2.000 km2 που υπολείπονται με βάση το άθροισμα των υδρογεωλογικών λεκανών, αναφέρεται κυρίως στα αναπτύγματα των φυλλιτών – χαλαζιτών και φλύσχη αλλά και σε μικρές εμφανίσεις ανθρακικών και κοκκωδών σχηματισμών (νεογενή – τεταρτογενή) που δεν συνδέονται με τις ανωτέρω λεκάνες.

Κατανομή αναγκών ανά χρήση στο ΥΔ Κρήτης (EL13)

Σχετικά με τις συνολικές απολήψεις νερού για την ικανοποίηση των χρήσεων ύδρευσης, άρδευσης, κτηνοτροφίας και βιομηχανίας, ανά Λεκάνη Απορροής του ΥΔ Κρήτης, το μέγιστο μέρος των απολήψεων αφορά την άρδευση που ανέρχεται στο 78% των συνολικών ποσοτήτων και ακολουθεί η ύδρευση που φτάνει στο 21%. Οι απολήψεις για την κτηνοτροφία και τη βιομηχανία κατέχουν μικρό ποσοστό στο σύνολο και είναι περίπου μοιρασμένες έχοντας αντίστοιχα το 0,7% και 0,1% .

Σχήμα: Κατανομή απολήψεων νερού ανά χρήση για το ΥΔ Κρήτης (EL13)

Στην Κρήτη υπάρχει ισχυρό αξιοποιήσιμο υδατικό δυναμικό της τάξεως των 857 εκατομμυρίων κυβικών μέτρων ανά έτος (857 *106m3) και μάλιστα χωρίς να υπολογίζονται σε αυτό, οι μεγάλες υφάλμυρες πηγές: Αλμυρός Ηρακλείου, Μπαλί Ρεθύμνου, Αλμυρός Αγ. Νικολάου, πηγές Μαλίων, πηγές Μαλαύρας. Παρ ’όλα αυτά, μεγάλο ποσοστό δεν καθίσταται απολήψιμο αφού υπάρχουν απώλειες όταν δεν γίνεται επαρκής υδρομάστευση, ή δεν δεσμεύεται κατάλληλους τρόπους η επιφανειακή απορροή.

Έχει υπολογιστεί γενικά ότι στην Κρήτη η ετήσια ζήτηση 610,95 *106m3/ έτος μπορεί να καλυφθεί:
• Από καρστικές πηγές καλής ποιότητας 213,53*106m3/ έτος
• Από (χαμηλής ποιότητας) καρστικούς υφάλμυρους υδροφόρους ορίζοντες 136,42 * 106m3/ έτος
• Από κοκκώδεις σχηματισμούς 59,31 * 106m3/ έτος
• Από αξιοποίηση επιφανειακών νερών (φράγματα και λιμνοδεξαμενές) 201,67 * 106m3/ έτος.

Σε σχέση με τα ποιοτικά χαρακτηριστικά των υδάτων του νησιού, υπάρχουν σταθμοί καταγραφής όπως απεικονίζεται στον παρακάτω χάρτη, ενώ αναλυτικά στοιχεία μπορείτε να βρείτε στο Σχέδιο Διαχείρισης Υδατικού Διαμερίσματος Κρήτης

Με δεδομένο ότι οι μεταβολές στη συχνότητα και ένταση των ακραίων φαινομένων θα είναι μια από τις κύριες επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής για τον ελλαδικό χώρο, διερευνώνται οι επακόλουθες αρνητικές επιδράσεις στην ευπάθεια των οικοσυστημάτων λόγω της έκθεσής τους σε νέους περιβαλλοντικούς κινδύνους.

Πιο συγκεκριμένα, η καλοκαιρινή ξηρασία αναμένεται να αυξηθεί ακόμα περισσότερο οδηγώντας σε επιμήκυνση των περιόδων ξηρασίας και σε πιέσεις στα υδατικά αποθέματα περιοχών με ήδη αυξημένη ευπάθεια. Παράλληλα, τα υψηλής έντασης περιστατικά βροχοπτώσεων αναμένεται να αυξηθούν στα επόμενα 70 χρόνια, με συνέπεια στις αστικές περιοχές οι ξαφνικές πλημμύρες να γίνονται όλο και πιο συχνές λόγω των έντονων τοπικών βροχοπτώσεων.

Η Εθνική Στρατηγική για την Προσαρμογή στη Κλιματική Αλλαγή, του Υπουργείου Περιβάλλοντος και Ενέργειας (ΥΠΕΝ), θέτει τους γενικούς στόχους, τις κατευθυντήριες αρχές και τα μέσα υλοποίησης μιας σύγχρονης αποτελεσματικής και αναπτυξιακής στρατηγικής στο πλαίσιο που ορίζεται από την σύμβαση των Ηνωμένων Εθνών για την Κλιματική Αλλαγή, τις Ευρωπαϊκές Οδηγίες και τη διεθνή εμπειρία. Καθορίζονται δράσεις και μέτρα ανά τομέα, που για τους υδατικούς πόρους, περιλαμβάνουν τα ακόλουθα:

1. Έργα αντιμετώπισης των επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής που αφορούν:

• Άνοδο της στάθμης της θάλασσας /παράκτιες ζώνες.
• Μείωση της απόδοσης των υδροληπτικών έργων, αποτροπή της υφαλμύρινσης παράκτιων υδροφορέων.
• Μεταβολή του φαινομένου βάρους κατασκευών (οι αυξομειώσεις της στάθμης κάτω από παράκτια έργα, προκαλεί καταπόνηση των θεμελιώσεων).
• Προληπτικά μέτρα – μελέτες τρωτότητας υπόγειων υδατικών συστημάτων και σωμάτων.
• Αντιδιαβρωτική προστασία εδαφών από κυματισμούς (ολισθήσεις, καταπτώσεις, καθιζήσεις και άλλες μορφές εδαφικής αστάθειας)
• Ερημοποίηση λόγω κλίματος, γεωλογίας, υδρογεωλογίας, καθώς και ανθρωπογενούς δραστηριότητας (γεωργική υπερεκμετάλλευση, η υπερβόσκηση). Η Ελλάδα όπως και οι υπόλοιπες χώρες της λεκάνης της Μεσογείου αντιμετωπίζει υψηλό κίνδυνο ερημοποίησης του εδάφους (εκτιμάται σε τουλάχιστον 35% του χερσαίου χώρου).
• Διατήρηση οικολογικής παροχής (είναι η παροχή που συνεχίζει τη ροή της όταν υπάρχει διακοπή της φυσικής απορροής και δεν πάει«χαμένη» στη θάλασσα).
• Μείωση αρδευτικού νερού από τις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής (αύξησητων θερμοκρασιών, σημαίνει εντατικοποίηση της άρδευσης).
• Λειτουργία δομών αφαλάτωσης (κόστος συντήρησης, διάθεση αλμόλοιπου, οργανοληπτικοί χαρακτήρες του αφαλατωμένου νερού, που επιβάλλουν την ανάμιξή του με το υπόγειο νερό πριν από την είσοδό του στο υδρευτικό δίκτυο).

2. Εξοικονόμηση και αποτελεσματική χρήση του νερού – ορθολογική άντληση των υδροφόρων οριζόντων.
3. Ανάπτυξη των δραστηριοτήτων και των χρήσεων γης που είναι συμβατές με τους τοπικούς διαθέσιμους υδάτινους πόρους.
4. Ένταξη των επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής στα προγράμματα ανάπτυξης της υδατικής διαχείρισης (2016-2021).
5. Αξιολόγηση των επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής στην παραγωγή υδροηλεκτρικής ενέργειας.
6. Εκπαιδευτικά προγράμματα που να αφορούν την επίδραση των κλιματικών αλλαγών στους υδατικούς πόρους.

Η διαμόρφωση του προγράμματος μέτρων λαμβάνει πλήρως υπόψη και ενσωματώνει δράσεις που περιλαμβάνονται στη Εθνική Στρατηγική για την Προσαρμογή στην Κλιματική Αλλαγή.

Η Κρήτη μπήκε στον χάρτη της παγκόσμιας αστρονομίας με το Αστεροσκοπείο του Σκίνακα στην κορυφή του Ψηλορείτη, σε υψόμετρο 1.750 μέτρων.. Το Αστεροσκοπείο ιδρύθηκε το 1986 από το Πανεπιστήμιο Κρήτης, το Ίδρυμα Τεχνολογίας και Έρευνας και το Ινστιτούτο Μαξ Πλανκ Εξωγήινης Φυσικής. Ο Σκίνακας, χαρακτηρίζεται από εξαιρετικές συνθήκες παρατήρησης, συγκρίσιμες μόνο με εκείνες των μεγάλων αστεροσκοπείων του κόσμου, και διαθέτει όργανα υψηλής τεχνολογίας.  Είναι εγκατεστημένα και λειτουργούν δύο τηλεσκόπια διαμέτρου 1.3 μ και 0.3 μ αντίστοιχα. Το Αστεροσκοπείο στελεχώνεται από την Ομάδα Αστροφυσικής του Πανεπιστημίου Κρήτης και του Ιδρύματος Τεχνολογίας & ‘Ερευνας.

Το 1995 εγκαινιάστηκε το τηλεσκόπιο που είναι το δεύτερο μεγαλύτερο της Ελλάδας. Το οπτικό μέρος του τηλεσκοπίου κατασκευάστηκε από την Carl Zeiss στη Γερμανία, ενώ η ισημερινή στήριξη διχαλωτού τύπου από την Αμερικανική DFM Engineering. Το τηλεσκόπιο τύπου Ritchey – Chrétien έχει διάμετρο 1,3 m και εστιακή απόσταση 10m.

Παρατηρήσεις από τον Σκίνακα περιλαμβάνονται σε περισσότερες από 100 ερευνητικές εργασίες που έχουν δημοσιευθεί σε έγκυρα διεθνή επιστημονικά περιοδικά», στις κορφές του Ψηλορείτη λύθηκε ένα αίνιγμα που για δεκαετίες βασάνιζε τους αστρονόμους, σχετικά με τους σπειροειδείς γαλαξίες και τη διαπερατότητά τους από το φως.

Μελέτες των τελευταίων 10 ετών στα παράκτια αλλά και βαθιά ενδιαιτήματα των θαλασσών της Κρήτης δείχνουν μια εξαιρετική ποικιλότητα ειδών. Η Κρήτη δεν περιλαμβάνει στις θάλασσές της πλήθος ενδημικών ειδών, χαρακτηρίζεται όμως από στενή και σχετικά απομονωμένη υφαλοκρηπίδα και αυτό της δίνει μια ασυνήθη ιδιαιτερότητα, κυρίως όσον αφορά τα βενθικά είδη.

Έρευνες του ΕΛΚΕΘΕ έχουν καταλήξει σε ενδιαφέροντα συμπεράσματα για τη βιοποικιλότητα των θαλασσών της Κρήτης. Για παράδειγμα, έχει τεκμηριωθεί η παρουσία ψαριών που είναι Λεσεψιανοί μετανάστες (ψάρια που για πρώτη φορά βρέθηκαν στη Μεσόγειο, μετά το άνοιγμα της διώρυγας του Σουέζ το 1869, από τον μηχανικό ΦερντινάντοΛεσέψ). Ο λαγοκέφαλος, που ως γνωστόν είναι δηλητηριώδης και επικίνδυνος, πλέον ανευρίσκεται πολύ συχνά στις θάλασσες της Κρήτης.

Η Κρήτη βρίσκεται πολύ κοντά στο σημείο σύγκρουσης των λιθοσφαιρικών πλακών, με την Αφρικανική να κινείται κάτω από την Ευρασιατική. Η δημιουργία ηφαιστειακού τόξου και όλες οι γεωλογικές ανακατατάξεις που ακολούθησαν, σχημάτισαν μια μεγάλη ποικιλία από πετρώματα.  Αποτέλεσμα όλων των γεωτεκτονικών διεργασιών, είναι ένας ισχυρός κατακερματισμός του υποβάθρου, έτσι ώστε το νησί διατρέχεται από πολυάριθμα ρήγματα κάθε κατεύθυνσης και όλων των ηλικιών διάρρηξης.

Δείτε σχηματικά τη βύθιση της Αφρικανικής κάτω από την Ευρασιατική πλάκα και τη δημιουργία του νησιωτικού τόξου

(Crete, a continent on an island (2015), Demos Tsantilis, Natural History Museum of Crete)

Η γεωλογία της Κρήτης χαρακτηρίζεται από ένα πολύπλοκο οικοδόμημα τεκτονικών καλυμμάτων, που τοποθετούνται το ένα πάνω στο άλλο και χωρίζονται σε δύο μεγάλες ομάδες: τα κατώτερα και τα ανώτερα καλύμματα. Τα κατώτερα καλύμματα περιλαμβάνουν 3 επιμέρους ενότητες από τη βάση προς τα πάνω: (1) Πλακώδεις Ασβεστόλιθοι υποβάθρου, (2) κροκαλοπαγείς-λατυποπαγείς ασβεστόλιθοι σειράς Τρίπολης και (3) επωθημένη πάνω σε αυτούς η σειρά Φυλλιτών-Χαλαζιτών.

Τα ανώτερα καλύμματα σχετίζονται με τις λιθοτεκτονικές ενότητες της κεντρικής Ελλάδας και των Κυκλάδων. Ξεκινούν με τη λεγόμενη “ζώνη της Πίνδου» και ανώτερα βρίσκονται τεκτονικά τοποθετημένες και ανακατεμένες μεταξύ τους οι ενότητες του Βάτου, Μιαμούς, Άρβης, Σπηλίου και Πρέβελη, σχηματίζοντας ένα συνονθύλευμα “mélange”. Στη συνέχεια, στην κορυφή των τεκτονικών καλυμμάτων της Κρήτης βρίσκονται τα πετρώματα των Αστερουσίων και των Οφιολίθων (ηφαιστειακά).

Τέλος, πάνω σε αυτούς τους αλπικούς σχηματισμούς επικάθονται με ασύμφωνα, τα νεότερα ιζήματα του Νεογενούς. Κάποιες λιθοστρωματογραφικές ενότητες έχουν τοπική εξάπλωση, ενώ άλλες εμφανίζονται σε όλο το νησί. Ενδεικτικός είναι ο χάρτης που ακολουθεί.

Όπως είναι επωθημένες οι γεωλογικές ζώνες η μία πάνω στην άλλη, συναντώνται ασβεστολιθικά πετρώματα που επικάθονται πάνω σε μια ακολουθία φυλλιτών

Τα πετρώματα του υποβάθρου είναι σε μορφή πλακών και φαίνονται στην παρακάτω εικόνα (ασβεστόλιθοι plattenkalk)

Κάποια από τα πτυχωμένα και κατακερματισμένα στρωσιγενή πετρώματα που μετά τη δημιουργία τους δέχτηκαν ισχυρή τεκτονική καταπόνηση, μοιάζουν κάπως έτσι

Τέλος, δείτε εδώ ένα Σεισμοτεκτονικό Χάρτη του νησιού, όπου φαίνονται καθαρά όλα τα ρήγματα, καθώς και ο συσχετισμός τους με τα επίκεντρα των σεισμών (ΤΕΕ)

H προσαρμογή στην κλιματική αλλαγή για την κρητική φύση, πρέπει να ειδωθεί από τη θέση του ανθρώπου που επεμβαίνει και τροποποιεί το περιβάλλον που τον φιλοξενεί, προσπαθώντας να εμπνευστεί λύσεις για την ομαλή του συμβίωση με το υπόλοιπο φυσικό στοιχείο.

Σε ότι αφορά τις επιπτώσεις από την κλιματική αλλαγή, τη βιώσιμη ενεργειακή μετάβαση και τη μείωση του ανθρακικού αποτυπώματος, η Περιφέρεια Κρήτης στοχεύει να αποτελέσει πρότυπο αειφόρου ανάπτυξης, με σεβασμό στις ιδιαιτερότητες του νησιού, το περιβάλλον και τον πολιτισμό της. Με συνεχή ενεργό συμμετοχή και αποφασιστική προώθηση των στόχων της πρωτοβουλίας για καθαρή ενέργεια στα Ευρωπαϊκά νησιά, η Κρήτη  θα αποτελέσει πρωτοπόρο παράδειγμα επιτυχημένων πρακτικών, για την βιώσιμη ενεργειακή μετάβαση και για την αντιμετώπιση και προσαρμογή στην κλιματική αλλαγή. Στα πλαίσια αυτά, ήδη από το 1993 ιδρύθηκε και λειτουργεί το ενεργειακό κέντρο Κρήτης.

Όπως άλλωστε περιλαμβάνεται και στο στρατηγικό σχεδιασμό της Περιφέρειας Κρήτης αλλά και σε κάθε άλλη αναπτυξιακή προσπάθεια του νησιού, στοίχημα και βασική επιδίωξη για την Κρήτη που οραματιζόμαστε, είναι η ενεργός συμμετοχή όλων των πολιτών της, ιδιαίτερα σε ένα τόσο κρίσιμο τομέα όπως είναι η κλιματική ισορροπία.

Αξιοποιώντας στο έπακρο τους εν δυνάμει διαθέσιμους ανθρώπινους πόρους, την ιδιαιτερότητα του τοπίου, τη γεωγραφική θέση, τη νησιωτικότητα, προστατεύουμε το φυσικό και αστικό περιβάλλον, καθώς και τις θάλασσες, την πρωτογενή παραγωγή και τον τουρισμό, ουσιαστικά προάγουμε την κλιματική ευζωία και ασφάλεια, ως την πιο κρίσιμη παράμετρο  ανάπτυξης.